Kościół i klasztor dominikanów w Lublinie został wzniesiony we wschodniej części wzgórza staromiejskiego, na niewielkim wzniesieniu, tzw. górce dominikańskiej. Historia klasztoru wiąże się z relikwią Drzewa Krzyża Świętego, znajdującą się w nim do 1991 roku.
Kościół pełni funkcje sakralne, budynki klasztorne są użytkowane przez oo. dominikanów.
Bazylika ta jest jednym z najcenniejszych obiektów sakralnych w Lublinie. Kościół i klasztor ufundował w 1342 r. król Kazimierz Wielki. W murach kościoła w 1569 r., po podpisaniu unii lubelskiej, odprawiono nabożeństwo dziękczynne, w którym uczestniczył król Zygmunt August. Świątynia już wtedy cieszyła się międzynarodową sławą za sprawą umieszczenia w niej relikwii Krzyża Świętego, jednych z największych na świecie. Z obecnością relikwii jest związanych wiele zadziwiających i cudownych wydarzeń. Według jednej z legend, procesja z relikwiarzem uratowała miasto od tragicznego pożaru w 1719 r. Niestety, w 1991 r. przechowywane w kościele przez stulecia relikwie zostały skradzione. Zespół klasztorny dominikanów w Lublinie jest zabytkiem, któremu przyznano Znak Dziedzictwa Europejskiego. Jest dostępny do zwiedzania prawie w całości, z galerią malarstwa, klasztorem i skarbcem klasztornym włącznie.
Bazylikę otacza jedenaście kaplic. W większości kaplic znajdują się ołtarze z II. połowy XVIII wieku z dynamicznymi, złoconymi, drewnianymi figurami będącymi znakomitym przykładem rzeźby lwowskiej. Z kolei nawę główną otaczają cztery (z sześciu istniejących pierwotnie) ołtarze – kaplice przyfilarowe.
Od południa do Bazyliki przylega kompleks klasztorny, z dwoma wirydarzami, z pochodzącą z wieku XIV częścią wschodnią, mieszczącą m.in. wspartą na jednym filarze „Salę Unii” – dawny refektarz klasztorny, rozbudowywany w wiekach XVI-XVIII.
W skarbcu kościelnym znajduje się owalny stół drewniany, na którym miano podpisać akt unii lubelskiej.